رؤیایی که محقق نشد
بررسی ساختار تشکیلاتی داعش در حکومت‌داری

به گزارش دیده بان، تشکیلات و ساختار گروه های تروریستی به دلیل غیرقانونی و غیرمشروع بودن، هم چنین نوع فعالیتهای شبه نظامی و خرابکارانه و نیاز به مخفی کاری، غالبا از دید عموم نگاه داشته می‌شود. داعش که طی سه سال گذشته بطور ناگهانی رشد کرده توانسته بخشهای وسیعی از غرب آسیا را درگیر منازعه و بی‌ثباتی سازد، خود را نه یک گروه، بلکه نوعی از دولت معرفی کرده است.
دولت اسلامی عراق و شام یا همان داعش از ابتدای شکل‌گیری خود، علاوه بر برنامه های سلبی، واجد برنامه‌هایی عملیاتی، بلند مدت و برنامه ریزی شده برای آینده بود.
به همین سبب نوعی ساختار تشکیلاتی که این گروه برای خود تعیین کرد نیز مخفیانه، متفاوت و مناسب با شرایط متحول این گروه بوده است.

ساختار تشکیلاتی داعش
گروه های تروریستی عمدتا ساختار تشکیلاتی خاص خود را دارند. غالب آنها غیردموکراتیک و بصورت سلسله مراتبی اداره میشوند و تحت رهبری فرد یا افرادی کاریزما قرار دارند. سهولت دسترسی درونی به اطلاعات بیشترین بهره وری و تلاش برای مخفی ماندن از دیگر ویژگی هایی است که گروه های تروریستی برای ایجاد ساختارهای خود در نظر میگیرند. ساختار شبکه‌ای این گروه شامل گروه های متعدد و سلولهای مرتبط باهم و پیوسته است. تغییرات در چنین شبکه‌ای به سطوح مختلفی از امنیت و بهره وری منجر میشود که می تواند شامل:
شبکه زنجیره ای: یک دنباله خطی که از Aبه B و سپس به ترتیب به C وD می رسد.
شبکه قطبی: در آن یک گره گاه مرکز تمام گره های دیگر خواهد بود A به CB به DB به B .
شبکه ستاره ای: مشابه با شبکه قطبی است اما هریک از سلول ها علاوه بر سلول قطب(یاA) با دو سلول کناری خود مرتبط هستند. بنابراین در کنار سلولA، سلول B باید در ارتباط با سلول های C وE نیز باشد.
شبکه کانالی: هریک از گره ها با یکدیگر در ارتباط هستند، A باD ، C و B در ارتباط است. B با A و C و
D در ارتباط است.
شبکه سلولی: شبکه هایی که در آن یک ایدئولوژی مشخص و یک هدف یگانه، افراد را تشویق به عمل تروریستی می کند. در عین حال هر یک از این افراد می توانند با خوانش خود از متن ایدئولوژی، هدف و رهبری یگانه دست به عمل بزنند و دستی باز برای تصمیم گیری داشته باشند. شبکه گرگهای تنهای القاعده یک نمونه از چنین شبکه های سلولی بوده است.
برخی از شبکه ها فاقد رهبری هستند و برخی دیگر واجد رهبری. برخی رهبر را در راس هرم قرار داده اند و تمامی امورات مربوط به گروه در دست رهبر است و در برخی دیگر رهبر، لزوما قدرت قطعی و دست برتر در میان گروه را ندارند.
در خصوص داعش بسیاری نوشته شده است، با همه این تمرکز بیشتر به داعش به مثابه یک گروه تروریستی دیگر مشابه گروه های قبلی نگاه شده و تفاوتهای خاص و منحصر به فرد آن نادیده گرفته شده است. غالبا گروه های دیگر تروریستی واجد برنامه ای حساب شده برای حکومت داری نیستند؛ اما داعش یک گروه رهبر محور است که در عین حال برای اعضای خود قدرت و اختیارات متناسب را نیز فراهم کرده است.

ساختار تشکیلاتی داعش
داعش  بیشتر از اینکه یک سازمان تروریستی باشد، یک دولت تروریستی است که تقریبا همه عناصر حکومتی را دارا است. از بیش از سه سال گذشته و شروع جنگ داخلی سوریه، داعش از یک گروه تندروی در حاشیه و کمتر مورد توجه به قوی ترین گروه تروریستی در تمام طول تاریخ بدل شد. طرز لباسهای بلند سنتی، یونیفورمهای کاملا مشکی که بیشتر اعضا به تن میکنند، ریشهای بلند و غیره از مشخصات ظاهری این گروه است.
داعش برنامه ای 5 ساله برای تصرف مناطق میان چین و اسپانیا طرح کرده است. برای اجرا کردن این طرح و طرحهای مشابه در تل‌رفعت بود که «حاجی بکر» از فرماندهان داعش ساختار و سازماندهی دولت اسلامی را از بالاترین رده ها تا رده های پایین طرح ریزی و دستورالعمل عملیاتی برای نفوذ تدریجی و نهایتا تصرف روستاهای شمال سوریه را تهیه کرد. برنامه ای چند لایه و دستورالعملی دقیق برای انجام عملیات است که برخی از آنها پیش از آن در مناطق تحت کنترل نیروهای مخالف دولت سوریه آزموده شده بودند. این اسناد برای نخستین بار ساختار رهبری داعش و نقش افسران و مقام های حکومت صدام حسین(حزب بعث) را در این گروه تروریستی فاش میکند.
شبکه سازمان یافته داعش با خلیفه شروع میشود و در ادامه با زنجیره ای سفت و سخت از فرماندهان تا سربازان پیاده ادامه می یابد.

برخی از مهمترین ویژگی های گروه شامل موارد زیر است:
- گروه از سیستم سلسله مراتبی سفت و سختی برای مدیریت عملیات تروریستی استفاده میکند.
- رهبران آن دو استاندارد برای دو منطقه عراق و سوریه و به تازگی لیبی معین کرده است.
- کابینه دولت شامل تیمی از مشاوران و 24 فرمانده منطقه ای و محلی منصوب شده است.
- هر استانداری تیمی از فرماندهان را برای اطمینان از اجرای دقیق دستورات منصوب میکند.
- گروهی دیگر یا همان شورای مشورتی در امور مذهبی و نظامی مشاوره می دهد.
- این مردان آن اندازه قدرت دارند که بتوانند در صورت صلاح‌دید خود، تصمیم به برکناری بغدادی بگیرند.
در مناطقی از عراق و سوریه که گفته میشود حدودا به اندازه مساحت بریتانیا است و بیش از چهار میلون نفر تحت حکمرانی فرمانده قرار دارند، شهروندان به شدت کنترل می شوند و سیستم مدیریت سلسله مراتبی به منظور اجرا و مدیریت عملیاتهای مختلف به کار گرفته میشود.
ابوبکرالبغدادی با انتصابهای خود، برخی مسئولیتهای جدی مانند فروش نفت، ارتباطات داخلی و تصمیم گیری درباره زندانیان را به شوراهای جداگانه تفویض کرده است. با کشف یک usb از خانه ابوعبدالرحمان بیلاوی فرمانده اسبق عملیاتهای نظامی در عراق که اکنون کشته شده، اکنون اطلاعات بسیار دقیقی از طرز هدایت این گروه به دست آمده است.

پایتخت
پایتخت غیر رسمی داعش را میتوان شهر رقه در سوریه دانست. این شهر به لحاظ مذهبی و اعتقاد نسبت به آخرالزمان که ویژگی منحصر به فرد گروه داعش در میان دیگر گروه های تروریستی سنی مذهب است، اهمیت حیاتی دارد. به اعتقاد داعش نبرد آخرالزمانی میان خیر و شر در این شهر رخ خواهد داد.
به لحاظ استراتژیک نیز اهمیت این شهر مبتنی بر جایگاه خاص آن در سوریه است. رقه از معدود بخش های سوریه است که نظام بشار اسد هیچگونه حضوری در آن ندارند و تنها استانی است که تماما در کنترل مخالفان عمدتا گروه دولت اسلامی موسوم به داعش است.
حضور جدی و بی منازعه داعش در رقه به این گروه اجازه داده است تا آرمانشهری را که مایل است از خود به جهانیان نشان دهد، در این شهر ارائه کند. این آرامانشهر که بصورت زندانی بزرگ برای تمامی مردم شهر درآمده، اجازه خروج به ساکنان رقه همانند دیگر مناطق تحت تصرف داعش نمی دهد، مگر به دلیل موجه، چون داعش تاکید میکند، ساکنان سرزمین اسلام نباید از آن خارج و به سرزمین کفر بروند، جز در موارد ضروری مانند بیماری های خاص.
ساخت این آرمانشهر، تلاشی است در جهت نشان دادن توانایی داعش برای حمایت از مردم و ارائه خدمات مناسب و ارزان قیمت به آنان، اگرچه در این مورد داعش چندان موفق نبوده است. عدالت ادعایی داعش، در وهله اول با کاهش شدید در آمدهای این گروه و در وهله بعد باتوجه تمایزگذاری های داعش برای سربازان خود و مردم عادی ناموفق بوده است. همچنین جمعیت نسبتا بالای خارجی های ساکن رقه که از آنان با عنوان مهاجرین یاد میشود، نسبت به ساکنان محلی یا انصار و نیز مزیتهای فراوانی که خلافت ادعایی داعش برای آنان فراهم کرده، نارضایتی مردم عادی را در پی داشته است.
در کنار پایتخت رقه، دیگر مناطق تحت تصرف داعش نیز به امارتهای مجزایی تقسیم شده که داعش آنها را ورای مرزهای ملی پیشین، بر اساس نیازها و اهداف خود مرزبندی کرده است.
البغدادی حدود 15 استاندار یا والی برای مناطق مختلف معرفی کرد که هر یک بصورت مستقل استانی را اداره میکند.

1- رهبری
در ظاهر رهبر یا خلیفه ابراهیم(البغدادی) تنها تصمیم گیرنده اصلی در خلافت خود خوانده داعش است و تصمیماتی بدون اینکه راهی برای گریز از آن باشد، اجرا میشود.
وی در بالای هرم قدرت قرار دارد و نوع ساختار قدرتی، که این گروه از خود بر جای گذاشته متاثر از سیستم حزبی و در عین حال دیکتاتوری رژیم سابق عراق است. او معتقد است به عنوان نماینده پیامبر دارای قدرت مطلق و اقتدار کامل است. با این حال برخی از معاونان وی از جمله ابومسلم الترکمانی نقشهایی اساسی در تصمیم گیری ها و اجرای آنها دارند.

2- شوراها
شورای نظامی: در راس این شورا ابواحمدالعوانی قرار دارد و شامل سه عضو اصلی است، که وظیفه شان برنامه ریزی و نظارت بر فرماندهان نظامی و عملیات واقعی است. اعضای این شورا بطور مستقیم توسط خلیفه منصوب می شوند.
شورا مشورتی: ورای مشورتی که در راس آن ابو ارکان العامری قرار دارد و به نظر میرسد بین 9 تا 11 عضو اصلی داشته باشد، که آنها نیز همگی بطور مستقیم توسط خلیفه ابراهیم منصوب میشوند. این شورا بصورت تئوریک می تواند خلیفه را برکنار کند اما در عمل چنین قدرتی را ندارد. مهمترین وظیفه این شورا نظارت بر امور خلافت عنوان شده است.
یکی از وظایف مجلس شورا، تائید صلاحیت والیان ولایتها و اعضا شورای نظامی برای ارائه به بغدادی است. اعضای این مجلس می توانند بصورت نظری، رئیس تشکیلات(خلافت) را برکنار کنند، اما اجرای عملی این تصمیم امری دست نیافتنی است.
شورای امور قضایی: ریاست این سازمان را ابومحمد العانی به عهده دارد که علاوه بر رسیدگی به امور قضایی، پیام دولت داعش را نیز با استفاده از موعظه و نحوه عملکرد خود به اطلاع جهانیان می رساند.
شورای دفاعی، امنیتی و اطلاعاتی: این شورا اکنون مهمترین شورای گروه داعش است، به ویژه که نه تنها مسئولیت امنیت و آسایش فردی خلیفه را به عهده دارد، بلکه همچنین در خدمت اجرای دستورات، مبارزات و تصمیات قضایی خلیفه است. در عین حال این بخش مسئول جمع آوری و انتشار اطلاعات برای خلیفه نیز میباشد.
مسئولیت این شورا برعهده ابوبکر (معروف به ابوعلی) الانباری، سرلشکر سابق ارتش صدام حسین است که سه تن از افسران عالی رتبه دوران ریاست جمهوری صدام نیز در خدمت وی در این شورا فعال هستند. این شورا تیم های ویژه ترورهای سیاسی، ربایش و جمع آوری پول را در اختیار دارد و اقدامات مربوطه به پست و هماهنگی میان ارکان داعش در همه ولایات را نیز بر عهده دارد.
همچنین در داخل شورای دفاعی، امنیتی و اطلاعاتی یک هیئت اطلاع رسانی وجود دارد که بعدها و بطور مستقیم تبدیل به وزارت اطلاعات شد، و مسئولیت آن را در آغاز ابومحمد العدنانی، سخنگوی رسمی سازمان برعهده گرفت.

نهاد اطلاعات عمومی دولت داعش
مرکز اصلی رسانه‌ای داعش «مرکز الحیات» است که تنها به لحاظ اسمی با روزنامه عرب زبان الحیات چاپ لبنان شباهت دارد. الحیات، مرکزی برای توزیع رسانه های داعش به ویژه فیلم های با کیفیت این گروه در یوتیوب و توئیتر است، هنوز کسی نمی‌داند رأس هرم و مقر سازمانی این مرکز رسانه‌ای را چه کسی برعهده دارد و در کجاست.
این مرکز هدف اصلی خود را جوانان و به ویژه جوانان غیر عرب زبان قرار داده و خروجی آن نسبت به خروجی رسانه های تحت تسلط هواداران عادی داعش بیشتر به استانداردهای جریان اصلی تکفیری نزدیک است.

شوراهای مذهبی
شوراهای مذهبی از ارکان مهم داعش است که تخت نظر و ریاست ابومحمد العانی قرار دارد. مسئولیت قضاوت و صدور حکم علیه مرتدین و حل و فصل خصومتها و اجرای حدود و امر به معروف و نهی از منکر برعهده این شوراها است. پس از انتصاب البغدادی به عنوان خلیفه، این شورا وزارت ارشاد، سربازگیری و دعوت را تاسیس کرد.
این شوراها مهمترین نقش را در تحریک احساسات و عواطف و خوی جنگ طلبی و طراحی بیانیه ها و پیام های البغدادی و تفسیر فیلم ها و سرودهای تبلیغاتی داعش برعهده دارند. اغلب اعضای این شوراها از مهاجران عرب مخصوصا سعودی ها هستند.
شوراهای شرعی دو دسته وظیفه به عهده دارند:
1- قضاوت، حل و فصل منازعات، اقامه حدود و امر به معروف و نهی از منکر.
2- ارشاد، دعوت به عضویت در تشکیلات و صدور فرمان جهاد.
3- وزارتخانه ها.

داعش به موازات تشکیل این شوراهای شش گانه، تعدادی وزارتخانه تاسیس کرده که وظایف اجرایی را به عهده دارند. در راس هریک از اینها یک وزیر قرار دارد. نکته جالب توجه اینکه وزارتخانه ها بعد از ریاست البغدادی وارد قاموس این تشکیلات شد؛ زیرا وی اصلاحاتی ریشه ای در ساختار داعش بوجود آورد و برای خود معاونانی منصوب کرد و وزارتخانه ها را تاسیس کرد.
منطقه ای که توسط خلافت اسلامی کنترل می شود در حال همگونی بیشتر و بیشتر است. خلیفه به دنبال پیاده سازی فاز دوم قدرت یابی است. در این فاز تلاش وی تربیت نسل جدیدی از مردم است که با اهداف داعش پیوند داشته باشند. به همین منظور تغییر در سازمانها و نهادهای آموزشی از اهداف مهم داعش است.
در سیمنار هفت روزه در رقه، پیش از آغاز سال تحصیلی به معلمان و استادان آموزش داده شده است که چگونه باید ارزش های مخصوص داعش را به مردم آموزش دهند و مجاز به تدریس چه دورس و محتوایی هستند که البته هم‌اکنون شاهد شکست تمامی این برنامه‌ها هستیم.

4- پلیس
حسبه: داعش نظارت دقیق و مستمری بر مناطق تحت سیطره خود دارد و «حسبه» یا پلیس داعش مهمترین و اصلی ترین ابزار برای اعمال این نظارت و کنترل است، که کوچکترین شفقت و گذشتی در قبال متخلفان ندارد و بدون استثناء و با موشکافی بسیاری همه امور اهالی را از خصوصی ترین تا عمومی ترین آنها زیر نظر دارد.
حسبه پلیس مذهبی داعش، وظیفه گشت زنی و برخورد با جرائمی را دارد که این گروه تعریف کرده است. تخریب قبور، جمع‌آوری دخانیات و آتش زدن آن، سرکشی به بازار، تنبیه و اجرای حکم مجرمین، جمع‌آوری اطلاعات و دستگیری متهمان ضد فعالیتهای داعش در سرزمین های تحت سیطره، از وظایف این پلیس است.

خنسا: نام گروهان انتظامی زنان خنسا است که به عنوان یکی از شاخه های نظامی داعش، برای برقراری قوانین ابلاغ شده گروه از جمله گشت زدن در خیابانها، مقابله با هرگونه ارتباط میان زن و مرد و یا هرگونه رفتار غربی در شهرها گشت زنی می‌کند. «دیلی تلگراف» نوشته، سران اصلی این گروهک را زنان انگلیسی مانند ام‌لیث و ام‌قاص تشکیل میدهند، زیرا داعشی‌ها زنان انگلیسی را ملتزم‌تر از دیگر زنان می دانند. این زنان همچنین بیشتر بین 15 تا 24 ساله و مجرد هستند و حقوق ماهیانه آنان کمتر از 100 پوند است.

برآیند
گروه های تروریستی عمدتا با هدف ایجاد هراس، تغییر و تحول یا تخریب پدید می آیند. با این همه در خصوص گروه های مذهبی تروریستی، وضعیت تا اندازه ای متفاوت است. در خصوص گروه افراطی داعش این مساله حتی متمایز است. این گروه خود را نه یک گروه تروریستی، که یک دولت و در وهله بعد یک دولت جهانی تلقی میکند و به مناسبت این هویت، ساختار تشکیلاتی خود را به مثابه یک دولت تمام عیار ترکیب بندی کرده است.
شرایط تشکیل یک دولت، وجود سرزمین، جمعیت، حکومت و حاکمیت است که در ظاهر به نظر می رسد داعش توانسته در درون مرزهای متصرفه خود آنها را ایجاد کند.
این گروه برای خود رهبر، شورهای متعدد، وزارتخانه و دستگاهای امنیتی، آموزشی و رسانه ای قدرتمند را طراحی متناسب با وضعیت کنونی جامعه و محیط بین المللی نیست. با در کنار هم قرار دادن تشکیلات داعش و کارکردهای آن می توان به نوعی حکومت استبدادی و پلیسی رسید، که خشونت را در دستور کار خود قرارداده است و با روشهای منسوخ شده پلیسی، اطلاعاتی و نظامی قصد تصرف سرزمینها و حفظ خلافتی را دارد که اکنون در ساختار بین دولتی منطقه و جهان در جوامع تحت کنترلش ارزش و اعتبار ماندگاری ندارد. به همین دلیل است که علی رغم برنامه ریزی برای یک ساختار جدی حکومتی، عدم مشروعیت و مقبولیت عمومی در داخل و خارج مرزهای متصرفه در کنار از دست دادن مناطق متصرفه، سبب ضعف و انحطاط داعش به مثابه یک دولت گردیده است.