طی اخباری که از سیاستمداران آمریکایی به گوش می رسید، پس از اتمام دوره 180روزه که وزارت خزانه داری آمریکا پس از خروج یکجانبه ترامپ از برجام
تعیین کرده بود؛ یعنی در تاریخ 4نوامبر 2018مصادف با 13آبان ماه 1397«روز تسخیر لانه جاسوسی» دولت آمریکا تحریمهای گذشته را که پس از اجرایی شدن برجام برداشته شده بودند کاملا احیا کرد. تحریمهای اقتصادی «economic sanctions»به مفهوم دستکاری در روابط و همکاری های اقتصادی برای نیل به اهداف سیاسی است. از تحریم اقتصادی می توان به عنوان ابزاری در سیاست خارجی یاد کرد که امکان فشار کشور یا کشورهایی به کشوری دیگر برای رسیدن به مقاصد سیاسی خاص هنگام بروز اختلاف را فراهم می آورد.
انواع تحریم ها
عادلی اقتصاددان و استاد دانشگاه تحریم ها را بر اساس منشا آن به دو نوع یک جانبه و چند جانبه تقسیم بندی کرده است. اول تحریم یک جانبه که در این نوع کشور فرستنده تحریم براساس تصمیم یک طرفه خود تحریم را اعمال می کند. دوم تحریم چند جانبه که از سوی چند کشور علیه کشور هدف صورت می گیرد. سوم تحریم سازمان ملل است که توسط شورای امنیت اعمال می شود.از آنجا که در تحریم یک طرفه، فقط یک کشور روابط تجاری و مالی خود را با کشور هدف محدود می کند، درنهایت این تحریم آثار سوء کمتری خواهد داشت. میزان این اثرگذاری به نفوذ اقتصادی کشور فرستنده تحریم در کشور هدف بستگی دارد. به طور مثال اگر کشوری مانند آمریکا بر کشوری مانند کانادا که در حد 80در صد روابط تجاری اش وابسته به آمریکاست تحریم اعمال کند بدون تردید کشور کانادا به شدت تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و به اوضاع وخیمی دچار می شود. اما اگر سهم معاملات اقتصادی آمریکا با کشوری مثلا حدود 15درصد باشد، تحریم یک جانبه کاری از پیش نخواهد برد.در تحریم های چند کشور اصطلاحا َمی گویند ائتلاف کشورهای داوطلب یا (coalition of willing) به وجود آمده است. یعنی ائتلاف کسانی که مایلند به تحریم بپیوندند. بدیهی است که آثار و هزینه های تحریم چند جانبه نسبت به تحریم یک جانبه می تواند بیشتر باشد. اما تحریم شورای امنیت سازمان ملل که به صورت همه جانبه صورت می گیرد و برای اعضای سازمان ملل لازم الاجرا است و بعد حقوقی و قانونی هم دارد.
با این پیش زمینه در خصوص تحریم های اقتصادی می توان به بررسی مواجهه ایران با تحریم اقتصادی پرداخت. ایران در خلال همه سالهای بعداز انقلاب مورد تحریم اقتصادی بوده است. تحریم های ایران اغلب یک جانبه و از سوی آمریکا صورت گرفته است. علاوه بر این در مورد برخی کالاها ایران مورد تحریم چند جانبه از سوی کشورهای داوطلب بوده است. کالاهای دو منظوره مهمترین مثال آن است. علاوه بر این در مورد برخی کالاهای دو منظوره ایران به طور غیررسمی مورد تحریم چندجانبه هم بوده است. مثلا از طرف گروه استرالیا فهرستی از کالاهای دومنظوره به ایران صادر نمی شود. البته موارد کالاهای دومنظوره آنقدر گسترده شده که تقریبا بسیاری از وسایل الکترونیکی را هم شامل شده است. اما آنچه مسلم است در این بین پررنگترین نقش و بیشترین سهم در تحریم های ظالمانه علیه کشورمان را آمریکا داشته است.
تحریم های ایران از کارتر تا ترامپ
در طول دوره های متفاوت ریاست جمهوری آمریکا، تحریم ها علیه ایران هم دستخوش تغییراتی شده است. در دوره ریاست جمهوری کارتر پس از تسخیر لانه جاسوسی «سفارت آمریکا در تهران» ایران 4بار تحریم شد و تا قبل از توافق الجزیره این تحریم ها اعمال می شد: این تحریم ها شامل ممنوعیت واردات نفت، مسدود شدن دارایی های ایران، ممنوعیت صادرات به ایران و ممنوعیت واردات از ایران بود. پس از توافق الجزیره سه مورد از این تحریم ها لغو شد و فقط مسدود بودن دارایی ها ادامه یافت.
تحریم های ایران در دوره ریگان
در زمان ریاست جمهوری ریگان ایران مجددا چندبار تحریم شد: تحریم اول در سال 1983اعمال شد که براساس آن کمک های سازمان های بین المللی به ایران
محدود شد و نمایندگان آمریکا ماموریت یافتند که در سازمان های بین المللی تلاش کنند تا برای کمک به ایران رای منفی در نظر گرفته شود که تنها تا حدودی موفق بود. در سال 1986ممنوعیت صدور تسلیحات به ایران تصویب شد. و در ادامه نیز ممنوعیت واردات از ایران در سال 1987صورت گرفت به عبارتی از زمان توافق الجزیره تا آن تاریخ نفت ایران به آمریکا صادر می شد.
تحریم های ایران در دوره بوش پدر
در زمان بوش پدر تحریم کالاهای دو منظوره اعمال شد.
تحریم های ایران در دوره بیل کلینتون
در ادامه این تحریم ها در زمان ریاست جمهوری بیل کلینتون مجددا تحریم های گسترده علیه ایران صورت گرفت. در سال 1995ممنوعیت کمک به توسعه منابع
نفتی و سرمایه گذاری در میادین نفت تصویب شد. در ماه مه همان سال دو نوع رابطه تجاری و مالی با ایران قطع شد. یک سال بعد یعنی در سال 1996قانون معروف به «ایلسا» توسط کمیته مالی سنای آمریکا علیه ایران تصویب شد که مربوط به تحریم ایران و لیبی بود. ایلسا شرکت های نفتی را از معامله با ایران منع می کرد. براساس همین قانون آمریکا برای تمام شرکت های خارجی که با ایران معامله می کردند تحریم هایی قائل شد. با توجه به چنین تحریم هایی باید دوران کلینتون را دوره شاخصی در استفاده از تحریم های اقتصادی دانست. در این دولت 161بار از تحریم اقتصادی علیه 35کشور جهان استفاده شد. جمعیت این
35کشور، 2/3میلیارد نفر بود. این کشورها 790میلیارد دلار از صادرات جهان را خریداری می کردند. در تاریخ جهان تحریم با چنین ابعادی بی سابقه بود.
علت اعمال این حجم تحریم که از سوی آمریکا اعمال شد این بود که آمریکا تحمل رفتار غیر سازگار با خود را از دست داده بود. چون آمریکا احساس کرد که جهان به طور کامل از حالت چند قطبی درآمده و به یک جهان تک قطبی تبدیل شده و کسی را یارای مقابله با او نیست. در این میان تحمل آمریکا و سیاست مدارای آن کشور بتدریج بکلی از میان می رود و زمینه تازه ای برای ظهور نومحافظه کاران آمریکایی بوجود می آید.
تحریم های ایران در دوره بوش پسر
در زمان بوش پسر هم دو تحریم علیه ایران صورت گرفت. اول تمدید قانون ایلسا و دوم تحریمی که براساس آن ایران و کشورهای طرف معامله با ایران زیر فشار قرار می گیرند. کنگره و سنای آمریکا با تصویب این قانون هم تحریم های اقتصادی علیه ایران را تشدید کردند و هم شرکت های خارجی معامله کننده با ایران را از تنبیه و مجازات مصون نداشت.
تحریم های آمریکا از ابتدای انقلاب
از ابتدای انقلاب با شروع تحریم ها از سوی آمریکا تغییراتی در روابط تجاری ایران پدیدار شد. اوایل انقلاب روابط تجاری ایران و آمریکا حدود 16تا 17درصد بود.
در نتیجه تحریم های آمریکا، ایران روابط تجاری و مالی خود را به تدریج از آمریکا به سوی اروپا تغییر جهت داد. پایین بودن میزان این رابطه سبب شد که اقتصاد ایران هزینه کمتری ببیند. البته باید به این نکته توجه کرد که تحریم چه هزینه هایی ایجاد می کند.
عدم موفقیت آمریکا در تحریم ها علیه ایران
ایران تاکنون توانسته مقاومت بسیار خوبی در برابر تحریم های آمریکا نشان دهد. در مورد تحریم شورای امنیت اولین نکته این است که هیچ گونه پایه و اساس حقوقی برای آن وجود ندارد. یعنی هیچ محمل حقوقی از جهت حقوق و قوانین بین المللی برای تحریم ایران توسط شورای امنیت وجود ندارد. اما از آنجا که ساختار شورای امنیت سیاسی است و نه حقوقی، قضاوت آن به صورت سیاسی و با اهداف سیاسی صورت می گیرد که لزوما بر انصاف و عدل منطبق نیست. در مورد ایران که کشور بزرگی است با داشتن موقعیت های استراتژیک جغرافیایی و نیز ذخایر نفت و گاز فراوان و همچنین با توجه به نفوذ بین المللی کشورمان مسلما موضوع به سادگی قابل تایید در شورای امنیت نیست. به هر تقدیر در تحلیل نهایی موفقیت تحریم از جهت رسیدن به اهداف سیاسی آن مانند تجربه های
گذشته زیر سوال جدی است و گمان نمی رود تامین کننده خواسته های تحمیل کنندگان تحریم باشد.
بازگشت بخشی از تحریم های گذشته علیه ایران در تاریخ 1397 مرداد15
پس از تصمیم دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در روز سه شنبه ( 18اردیبهشت ماه/ 9می) برای پایان دادن به قرارداد بین المللی «برنامه جامع اقدام مشترک یا توافق هسته ای ایران با گروه 5+1و اعلام خروج آمریکا از برجام وزارت خزانه داری آمریکا اعلام کرد بازگشت تحریمها بعد از دوره های 90و 180روزهای صورت می گیرد که در جریان آنها شرکت ها و بانک ها فعالیتهای مرتبط با ایران خود را به تدریج کاهش خواهند داد. وزارت خزانه داری آمریکا روز 6آگوست ( 15مرداد) بخش هایی از تحریم های گذشته علیه ایران را بازگرداند که به شرح ذیل می باشند:
لیست تحریم های ایران
1-خرید و فروش اسکناس یا اسناد مبتنی بر دلار از سوی دولت ایران
2-خرید و فروش طلا و سایر فلزهای گرانبها، خرید، تامین یا انتقال فلزاتی نظیر گرافیت.
3-فلزات خام یا نیمه خام مانند آلومینیوم و آهن، زغال سنگ و نرم افزارهای مورد استفاده از سوی صنایع ایران.
4-افتتاح حساب ریالی در خارج از مرزهای ایران و مبادله ریالی با ارقام قابل توجه.
5-تامین مالی خارجی و خرید اوراق منتشرشده از سوی دولت ایران.
6-خودروسازی ایران.
7-خرید و فروش و تامین قطعات هواپیما.
8-فروش مواد خوراکی تولید شده در ایران.
9-فعالیت بندرگاهی، کشتیرانی و صنایع کشتی سازی ایران از جمله خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و کشتیرانی جنوب و شرکتهای وابسته.
10-مبادلات نفتی و هرگونه خرید مواد پتروشیمی از ایران، شرکت ملی نفت، نفتیران و شرکت ملی تانکرسازی ایران.
11-هر گونه مبادله مالی بین موسسات مالی بین المللی با بانک مرکزی ایران یا موسسات مالی ایرانی.
12-منع سرمایه گذاری در بخش انرژی.
13-همکاری با ایران در قالب تعهدات خدماتی، بیمه ای و بیمه اتکایی ایالات متحده آمریکا همچنین واردات فرش و مواد غذایی مانند پسته از ایران و صادرات هواپیماهای تجاری و قطعات و خدمات آن به ایران را نیز ممنوع اعلام کرد.
تحریم هایی که از روز 13ابان ماه 1397احیاء شدند
پس از اتمام دوره 180روزه که وزارت خزانه داری آمریکا تعیین کرده بود؛ یعنی در تاریخ 4نوامبر « 2018مصادف با 13آبان ماه 1397روز تسخیر لانه جاسوسی» دولت
آمریکا تحریم های مربوط به فعالیتهای زیر و خدمات مرتبط با آنها که پس از اجرایی شدن برجام برداشته شده بودند را احیا کرد.
1-تحریم معامله با بخشهای کشتیرانی و کشتی سازی ایران و عاملان بنادر (IRISL) شامل شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، خطوط کشتیرانی جنوب و
وابستگان به آنها.
2-تحریم مربوط به معامله با شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی نفتکش ایران ، NITCشرکت بازرگانی نفت ایران نیکو ( NIOC / NICOIRISL)و از جمله خریداری نفت، محصولات نفتی یا محصولات پتروشیمی از ایران.
3-تحریمهای مربوط به مبادلات موسسات مالی خارجی با بانک مرکزی ایران و موسسات مالی ایرانی که به موجب بند 1245قانون اختیارات دفاع ملی برای سال مالی 2012 NDAAدر فهرست تحریم قرار گرفته اند.
4-تحریمهای مرتبط با ارائه خدمات پیام رسانی مخصوص مالی به بانک مرکزی ایران و دیگر موسسات مالی ایران که در بند 104قانون CISADAدرباره آنها توضیحات لازم آمده است.
5-تحریمهای مربوط به ارائه خدمات پذیره نویسی، بیمه یا بیمه اتکایی و تحریمهای مربوط به بخش انرژی ایران.
هشدار مقامات آمریکایی درباره عواقب تحریم ایران برای ایالات متحده
پنجاه و سه نفر از مقامات سابق آمریکا، شامل دموکرات ها و جمهوری خواهان با بررسی نتایج تحریم ها در کشورهای مختلف، درسی تاریخی را به ترامپ یادآوری کردند و تأکید کردند: در حالی که این تحریم ها اقتصاد کشورهای هدف را تضعیف کرده و موجب ایجاد سختی های زیادی برای مردم آن کشور می شود، از منظر تاریخی چنین تحریم هایی به تغییرات رفتاری بزرگ یا سرنگونی رژیم های هدف در جاهایی مانند کره شمالی، عراق و کوبا نشده است. همچنین تقابل آمریکا و متحدانش در قبال ایران به تضعیف دلار آمریکا منجر خواهد شد و اجرای تحریم های یکجانبه بسیار دشوارتر است چرا که باعث رواج فساد گسترده شده و تلاش ها برای دور زدن قوانین آمریکا را ایجاد می کند.
رای دادگاه لاهه بر لغو تحریم های آمریکا علیه ایران
قضات دیوان لاهه طی جلسه ای به اتفاق با اعلام اینکه صلاحیت رسیدگی به شکایت ایران از آمریکا به سبب نقض عهدنامه مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسول سال 1955بین دو کشور را دارند، رای به لغو تحریم های دارویی، غذایی، بشردوستانه و هوایی آمریکا علیه ایران دادند. قضات دیوان بین المللی کیفری لاهه در قرائت رای خود با اعلام اینکه دیوان دریافته است که برخی از تحریم های ضد ایرانی آمریکا مرتبط با برخی از حقوق و تعهدات طرفین در معاهده مودت است تأکید کردند: «دیوان دریافته که تحریم های آمریکا خسارت اقتصادی به ایران به خصوص در صنعت هوانوردی وارد کرده و به دلیل تحریم ها تهیه غذا و دارو دشوار تر شده و بانک ها مشغول خارج کردن دارایی خود از کسب و کارهای ایران هستند». دیوان رای داد که آمریکا باید طبق معاهده مودت سال 1955تمامی موانع ناشی از تحریم های 15مرداد در مورد صدور دارو، وسایل پزشکی، مواد غذایی و هواپیما و قطعات آن و بازرسی های مربوطه را به ایران برداشته و تضمین دهد تا تراکنش های مالی مربوط به این رای امکانپذیر باشد.
بازگشت تحریم های آمریکا که با برجام لغو شده بودند
دولت آمریکا روز 2نوامبر 2018رسما از بازگشت تمام تحریم هایی خبر داد که در قالب برجام لغو شده بودند. مایک پمپئو و استیون منوچین، وزرای خارجه و خزانه داری آمریکا به طور مشترک این خبر را اعلام کردند. تحریم های جدید کاخ سفید بخشهای کشتیرانی، مالی و انرژی ایران را شامل می شود. بر این اساس کشورهایی که واردات نفت از ایران را متوقف نکنند و همچنین شرکت هایی که به داد و ستد به نهادهای تحریم شده ایرانی ادامه بدهند تحریم خواهند شد. با این حال هشت کشور از این تحریم ها فعلا معاف شدند تا بتوانند به طور موقت به واردات نفت از ایران ادامه بدهند. استیون منوچین، وزیر خزانه داری آمریکا اعلام کرد که نام 700شخص و نهاد ایرانی در جریان تحریم های جدید به فهرست تحریم شدگان اضافه خواهد شد و سامانه خدمات رسانی مالی سوئیفت در صورتی که به نهادهای مالی تحریم شده از سوی واشنگتن خدماتی ارائه دهد مورد تحریم آمریکا قرار خواهد گرفت و سوئیفت تفاوتی با دیگر مجموعه ها ندارد.
همزمان با مرحله دوم بازگشت تحریم های آمریکا علیه ایران، وزیران خارجه و خزانه داری آمریکا در نشست خبری مشترک، وقیحانه جزئیاتی از این تحریم ها را اعلام کردند:
1-سازمان انرژی اتمی ایران، زیرمجموعه ها و افراد مرتبط با آن، تحت تحریم قرار گرفتند.
2-نیروگاه اتمی بوشهر از محدوده تحریم ها معاف شد.
3-ادامه مذاکرات با کشورهای معاف شده از تحریم نفت ایران برای صفر شدن واردات آنها از ایران
4-آمریکا دهها بانک ایران را تحریم کرد که از جمله این بانک ها می توان به کارگشایی، آینده، توسعه صادرات، ملی ، قوامین، سپه، پست بانک، تجارت، دی، بانک بین المللی پرشیا اشاره کرد.
5-آمریکا هواپیمایی ایران ایر (هما) و 65هواپیمای متعلق به آن را تحریم کرد.
6-آمریکا تعدادی از شرکت های کشتیرانی ایرانی از جمله شرکت ملی کشتیرانی و شرکت ملی نفتکش و شماری از شرکت های کشتیرانی دیگر را تحریم کرد.
- آمریکا علاوه بر تحریم های قبلی، 300فرد و شرکت یا سازمان جدید را در ایران به لیست تحریم ها اضافه کرد.
در نهایت باید گفت هر چند دولت ترامپ در ادامه روش رؤسای جمهور پیشین آمریکا تا کنون 19دور تحریم علیه ایران اعمال کرده است. اما باید توجه داشت که تمامی این تحریمهای ظالمانه که هر کدام به بهانه های واهی در پی هم آمده است طبق اعتراف مقامات آمریکایی تنها به دلیل مقابله جمهوری اسلامی ایران در برابر زیاده خواهی های آمریکا و زیر بار استعمار این کشور نرفتن است، چرا که سیاستمداران آمریکایی هرگز نمی توانند کشوری مستقل و پیشرو را در منطقه خاورمیانه تاب بیاورند و در همین راستا از اول انقلاب اسلامی با استفاده از سلاح کثیف تحریم سعی دارند تا کشورمان را به زانو درآورند و هر بار
هم مأیوس تر از همیشه متحمل شکست شده اند.
